Atletiekhelden: de mythes rond Jesse Owens ontrafeld

Op een kille, natte woensdagavond in hartje Utrecht - op de laatste maartdag van 2010 - vond een thema-avond plaats over Jesse Owens, de atletiekheld van de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn. Op een uitnodiging van organisatie- en promotiebureau Kwestie! kwamen zo\'n vijftig belangstellenden af. De bijeenkomst vond plaats in het historisch pand van Kunstatelier de Werkvloer, gevestigd aan de Brigittenstraat 7 in het Museumkwartier, tussen de beroemde Oude en Nieuwe Gracht.

De dag was zorgvuldig uitgekozen: precies dertig jaar geleden overleed James Cleveland Owens, aan longkanker. Zijn bijnaam Jesse heeft hij overigens te danken aan zijn onderwijzeres, die Owens niet goed verstond toen hij - verlegen als hij toen nog was - zijn eigen naam opnoemde: Jee-Cee-Owens.......

Onder leiding van avondvoorzitter Marcoen Hopstaken werd een enerverende bijeenkomst voorgeschoteld waarbij sporthistoricus Jurryt van de Vooren en Volkskrantjournalist Rolf Bos inleidingen verzorgden die de vijftig aanwezigen terugnamen in de tijd. Terug naar de Olympische Spelen van 1936, en terug naar 1966, toen Jesse Owens dertig jaar na zijn heldendaden weer in het Olympiastadion van Berlijn was, voor de opnames van de film ‘Jesse Owens returns to Berlin\'.


Jesse Owens op latere leeftijd

De avond werd gestart met een Amerikaans filmpje ‘Jesse Owens v/s Hitler\', waarin Owens\' heldendaden nogal dubbelzinnig muzikaal worden ondersteund door Vangelis\' Conquest of paradise.

Niets is minder waar

Jurryt van de Vooren stond in zijn inleiding uitgebreid stil bij de Spelen van 1936 in Berlijn. Hij (en Rolf Bos even later) ontrafelde(n) allerlei ‘feiten\' rondom de glorieuze overwinningstocht van de zwarte atleet Owens in het hol van de leeuw in Berlijn, hoofdkwartier van Nazi-Duitsland:

• Zo nuanceerde Van de Vooren het feit dat de führer Adolf Hitler na Owens\' gouden medaille op dag 2 hem de hand niet wilde schudden: het IOC had Hitler na dag 1, toen hij de medaillewinnaars hoogstpersoonlijk feliciteerde, gevraagd op te houden met zijn propagandistische optreden om de Spelen te maken tot een demonstratie van Arische suprematie. Het impliceerde uiteindelijk dat niet één Olympische medaillewinnaar op dag 2 nog een hand kreeg van de Duitse leider.
• Owens was tijdens de verspringwedstrijd van 1936 bevriend geraakt met zijn Duitse tegenstander Luz Long, die hem nota bene in de kwalificatiewedstrijd aanwijzingen gaf waardoor hij zich ternauwernood wist te plaatsen voor de finale, die hij uiteindelijk winnend afsloot. Long won zilver. Met de armen over elkaars schouders liepen ze na afloop het stadion uit.
• De Duitse toeschouwers in en om het stadion waren razendenthousiast over de prestaties van Owens. De atleet zelf gaf aan in Duitsland meer vrijheid te hebben genoten dan in zijn vaderland. In Duitsland kon Owens een bus of tram delen met blanken en hij kon de bioscoop, de kerk, of een openbaar toilet bezoeken. In eigen land was het hem alleen toegestaan met andere zwarten te sporten.
• Het Amerikaanse Olympisch Comité wilde amateur Owens tal van lucratieve wedstrijden laten lopen ná de Spelen in Europa. Owens was na zeven van deze wedstrijden in tien dagen echter dermate vermoeid dat hij eerder naar huis vertrok, hetgeen hem op een schorsing kwam te staan, opgelegd door de leider van de Amerikaans atletiekfederatie Avery Brundage, de latere IOC-voorzitter.
• Ondanks een mooie huldiging in New York voor Owens schudde (ook) de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt hem nooit de hand in het Witte Huis, noch ontving hij een felicitatietelegram. Alleen de blanke atleten werden op het bordes geroepen. Owens zei daarover later dat niet Hitler maar juist Roosevelt hem geschoffeerd had.
• Ook toonde de sporthistoricus aan de hand van de medaillespiegel dat ‘Berlijn 1936\' toch vooral de Spelen van de Duitse gastheren werd: zij wonnen met grote voorsprong op de Verenigde Staten (en op plaats drie Hongarije) dit klassement.
• Een ander interessant gegeven was dat naast de keizer van de Spelen Jesse Owens, de keizerin van de Spelen een Nederlandse was: Rie Mastenbroek. Zij won in het 50 meterbad maar liefst drie gouden en één zilveren medailles.
• Verder wijdde Van de Vooren in zijn betoog uitgebreid uit over allerlei interessante trivia rondom de Olympische geschiedenis. Meest in het oog springend was de gelijkenis tussen de Olympische groet en de Hitlergroet. Voor het Olympisch stadion van Amsterdam staat het bekende standbeeld ‘de Olympische groet\'. Daarnaast werden er tal van aardige anekdotes over de geschiedenis van de Olympische vlam verteld (voor het eerst in Amsterdam 1928 gebruikt).

Jurryt van de Vooren tijdens zijn inleiding


Sweet Home Alabama

Rolf Bos reisde in 2007 naar de staat Alabama, daar waar Owens\' roots liggen.

• De aanwezigen hingen aan zijn lippen toen hij voordroeg uit zijn aangrijpende verhaal ‘Sweet Home Alabama\'. Daarin schetste hij de erbarmelijke omstandigheden van de jaren aan het begin van de vorige eeuw waarin de zwarte familie Owens moest zien te overleven onder het bewind van de Rednecks in het algemeen, en onder dat van de Ierse farmer waarop het kleine huisje van de familie Owens stond in het bijzonder. In ruil voor 15 uur zware landarbeid op de katoenplantage door het gehele gezin (met 11 kinderen) kreeg men eten. Op negenjarige leeftijd verhuisde de familie naar Cleveland, waar onder nog steeds moeilijke omstandigheden Owens\' kwaliteiten op atletiekgebied boven kwamen drijven.
• Bos liet foto\'s zien van een park waarin Owens geëerd wordt: dit park is aangelegd daar waar het ouderlijk huis zich destijds bevond. Een replica daarvan, een standbeeld en natuurlijk een zandbak met afstanden ernaast zijn de bescheiden getuigen van de ‘giant step for mankind\' die Owens teweegbracht. De aandacht voor Owens\' prestaties werden overigens pas in de jaren \'70-\'80 van de vorige eeuw op hun waarde geschat. In de jaren \'60 waren racisme en rassenrellen nog aan de orde van de dag in de Verenigde Staten en werden zwarten nog altijd gediscrimineerd. Bij de Spelen van Mexico 1968 verschenen de zwarte 200 meter sprinters Tommie Smith en John Carlos (goud en brons) bijvoorbeeld zonder schoenen in zwarte sokken op het podium, om uiting te geven aan de armoede onder zwarte Amerikanen. Vervolgens staken ze met gebogen hoofd en een in zwarte handschoen gehulde vuist in de lucht (de Black Power groet), uit protest tegen de positie van zwarten in de maatschappij.
• De journalist sloot af met het gegeven dat in 2009 tijdens de WK Atletiek in en rond het schitterende gerenoveerde Olympiastadion een tentoonstelling te zien over de Spelen van 1936 met als middelpunt Jesse Owens. De Amerikaanse atletiekequipe eerde tijdens die WK Owens postuum door op hun Nike-wedstrijdoutfit de intitialen JO te dragen.

Rolf Bos draagt voor uit eigen werk


Jesse Owens returns to Berlin

De avond werd afgesloten met een film uit 1966 getiteld ‘Jesse Owens returns to Berlin\'. Cineast Leni Riefenstahl was in 1936 gevraagd (door het IOC) beelden te maken van de Olympische Spelen, en in de film van Bud Greenspan is veelvuldig gebruik gemaakt van die de film ‘Olympia\' van Riefenstahl. Gedurende 40 minuten blikte Owens zelf vanuit het Olympisch Stadion terug op 1936. Riefenstahl\'s verslaglegging van de Spelen en de wedstrijden is adembenemend en zeker voor die tijd revolutionair. Owens had in Berlijn in 1966 een ontmoeting met de zoon van de in de oorlog gesneuvelde Long, de Duitse verspringer.

Overigens was Owens al eerder terug in Berlijn. Bij de vijftiende verjaardag van de Spelen van Berlijn, op 15 augustus 1951, wordt hij in het Olympisch Stadion door 75.000 Duitsers als een held ontvangen. Burgemeester Schreiber spreekt bij die gelegenheid de historische woorden: \"In 1936 weigerde Hitler je de hand te schudden. Vandaag zal ik dat rechtzetten door ze allebei vast te nemen en in de lucht te houden.\"

Geraadpleegde bronnen:

• Zwarte sprinters in voetsporen van ‘JO\' - Henk Stouwdam in de NRC van 15 augustus 2009
• Sportgeschiedenis.nl - de alternatieve bron voor sportnieuws (o.l.v. Jurryt van de Vooren)
• Jesse Owens: Wikipedia

Tekst en foto\'s: Eric Roeske